Giải quyết tranh chấp hợp đồng bằng
trọng tài: Vì sao nhiều doanh nghiệp vẫn “ngại”?
(Luật sư Nguyễn Hữu Phước – Công ty
luật Phuoc & Partners)
Trong bối
cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng và tốc độ giao kết hợp đồng
thương mại ngày càng gia tăng, trọng tài thương mại được kỳ vọng là một phương
thức giải quyết tranh chấp hiệu quả, chuyên nghiệp và linh hoạt cho cộng đồng
doanh nghiệp. Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam lại cho thấy điều ngược lại, đó
là tỷ lệ tranh chấp được đưa ra trọng tài vẫn còn thấp, và nhiều doanh nghiệp
dường như còn “ngại” lựa chọn cơ chế này. Vì sao như thế?
Từ góc độ
lý thuyết và kinh nghiệm quốc tế, trọng tài có nhiều ưu điểm nổi bật so với tòa
án đó là thủ tục linh hoạt, bảo mật cao, có thể lựa chọn trọng tài viên phù hợp
với chuyên môn ngành thay vì bị áp đặt thẩm phán giải quyết theo quyết định của
tòa án, phán quyết có giá trị chung thẩm và – đặc biệt quan trọng – có khả năng
được công nhận và thi hành tại nước ngoài theo quy định của Công ước New York
1958 về công nhận và thi hành phán quyết trọng tài nước ngoài. Việt Nam đã
chính thức gia nhập Công ước này vào năm 1995, đánh dấu một bước tiến thể chế lớn
trong việc hội nhập vào chuẩn mực pháp lý quốc tế về giải quyết tranh chấp
thương mại. Việc là thành viên Công ước New York cho phép các phán quyết của trọng
tài quốc tế được thi hành tại Việt Nam, đồng thời tạo cơ sở pháp lý để phán quyết
của các trọng tài Việt Nam cũng được công nhận tại hơn 170 quốc gia thành viên
khác. Đây là một lợi thế đặc biệt quan trọng đối với các doanh nghiệp Việt Nam
hoạt động trong môi trường xuyên biên giới hoặc có đối tác nước ngoài.
Một trong
những nguyên nhân chính khiến doanh nghiệp Việt Nam “ngại” chọn trọng tài là do
thiếu hiểu biết pháp lý ngay từ giai đoạn giao kết hợp đồng. Nhiều hợp đồng
không có điều khoản trọng tài hoặc sử dụng các điều khoản soạn thảo sơ sài, thiếu
hiệu lực. Khi xảy ra tranh chấp, việc viện dẫn điều khoản trọng tài trở nên bất
khả thi, khiến doanh nghiệp buộc phải đưa vụ việc ra tòa án giải quyết. Một lý
do khác là tâm lý e ngại chi phí và thời gian vì không ít doanh nghiệp nhỏ cho
rằng phí trọng tài hiện đắt đỏ, phức tạp.
Đặc biệt,
một yếu tố đang âm thầm tạo ra tâm lý dè dặt trong cộng đồng doanh nghiệp khi
cân nhắc lựa chọn trọng tài là thực tiễn một số phán quyết trọng tài bị tòa án
tuyên hủy. Trong những năm gần đây, đã xuất hiện những vụ việc – kể cả liên
quan đến các trung tâm trọng tài có uy tín – bị hủy với các lý do như không bảo
đảm đúng thủ tục, vi phạm nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Mặc dù số
lượng các vụ việc này không nhiều, nhưng vì tính chất điển hình và mức độ lan
truyền trong giới chuyên môn, chúng dễ tạo ra cảm nhận rằng phán quyết trọng
tài – dù về mặt nguyên tắc là chung thẩm – vẫn có thể bị “mở lại” dưới một hình
thức khác. Trong một vài trường hợp, có những tranh luận học thuật và chuyên
môn cho rằng ranh giới giữa việc xem xét hình thức và can thiệp nội dung chưa
được phân định một cách thống nhất, từ đó góp phần làm tăng thêm sự dè chừng từ
phía doanh nghiệp. Khi khả năng thực thi một phán quyết bị đặt dấu hỏi, thì lựa
chọn trọng tài – dù vốn được đánh giá cao về tính kỹ thuật và tốc độ – cũng khó
duy trì được vị thế ưu tiên trong các chiến lược pháp lý của doanh nghiệp.
Bên cạnh
đó, cần nhìn nhận rằng việc thắng kiện tại trọng tài không đồng nghĩa với xong chuyện.
Nếu bên thua kiện tự nguyện thi hành phán quyết, thì phán quyết trọng tài sẽ được
thực hiện tương đối nhanh chóng, như một dạng “thỏa thuận bắt buộc” giữa các
bên. Tuy nhiên, thực tế cho thấy phần lớn bên thua thường sẽ tìm cách trì hoãn
hoặc né tránh qua việc bên thua nộp đơn yêu cầu hủy phán quyết trọng tài với
nhiều lý do khác nhau, kéo dài thời gian, thậm chí làm phán quyết mất hiệu lực,
buộc bên thắng phải chờ đến khi tòa án ra quyết định huỷ
hoặc không huỷ phán quyết trọng tài. Chính ở giai đoạn này, chỉ khi tòa án
bác yêu cầu hủy và ra quyết định công nhận phán quyết trọng tài, bên thắng mới
có thể yêu cầu cơ quan thi hành án có thẩm quyền tổ chức cưỡng chế nếu cần thiết.
Toàn bộ chuỗi hành động này đòi hỏi doanh nghiệp phải có tư duy pháp lý chủ động,
nguồn lực theo đuổi và sự chuẩn bị bài bản ngay từ đầu – nếu không, việc lựa chọn
trọng tài có thể trở thành một lựa chọn dở dang.
Một điểm
khác mà nhiều doanh nghiệp còn chưa lường trước là vấn đề phí trọng tài. Theo
quy trình tố tụng tại các trung tâm như VIAC, bên khởi kiện phải nộp toàn bộ
phí trọng tài – bao gồm thù lao trọng tài viên, lệ phí quản lý, chi phí tổ chức
phiên họp và chi phí hành chính. Phí trọng tài được tính dựa trên giá trị tranh
chấp, theo một biểu phí lũy tiến do từng trung tâm công bố, tương tự biểu phí
xét xử tại tòa án. Nghĩa là tranh chấp càng lớn thì mức phí càng cao – có thể
lên đến hàng trăm triệu đồng, thậm chí hàng tỷ đồng. Hiện nay, pháp luật không
quy định mức trần tối đa bắt buộc cho phí trọng tài, mà việc xác định mức cụ thể
thuộc thẩm quyền ban hành của từng trung tâm trọng tài, trung tâm nào có uy tín
thì phí thường cao hơn trung tâm khác. Trong trường hợp thắng kiện, phán quyết
trọng tài thường tuyên bên thua phải chịu toàn bộ hoặc phần lớn chi phí. Tuy
nhiên, trung tâm trọng tài sẽ không hoàn trả khoản phí đã nộp cho bên thắng như
tòa án, mà buộc bên thua phải trả lại số
tiền nảy cho bên thắng kiện trong nội dung của phán quyết. Nếu bên thua không
thi hành, bên thắng kiện buộc phải thực hiện thủ tục thi hành án cho phần chi
phí này như đối với bất kỳ nghĩa vụ tài sản nào khác. Đây là một thực tế ít được
doanh nghiệp để ý, nhưng có thể dẫn đến tâm lý e ngại tài chính – đặc biệt với
các doanh nghiệp vừa và nhỏ – khi lựa chọn trọng tài.
Và ở một
khía cạnh khác, cũng có những doanh nghiệp tỏ ra dè dặt với trọng tài không hẳn
vì họ thiếu hiểu biết hay ngại chi phí, mà vì lo ngại rằng môi trường tố tụng tại
trọng tài thường đòi hỏi sự nghiêm ngặt, minh bạch và tuân thủ kỹ thuật pháp lý
cao. Trọng tài viên, trong phần lớn các trung tâm trọng tài có uy tín, thường
được đánh giá là có uy tín cao trong xã hội, độc lập, khó bị tác động bởi các yếu
tố ngoài hồ sơ tranh chấp. Chính sự công tâm và tính “đóng kín” của cơ chế trọng
tài – vốn là ưu điểm trong mắt giới chuyên môn – lại có thể trở thành yếu tố
khiến một số bên cảm thấy “khó linh hoạt” nếu vụ việc phát sinh. Trong thực tế
giao kết, đã có những trường hợp các bên chủ động không đưa điều khoản trọng
tài vào hợp đồng, không phải vì họ không biết, mà vì ngại rằng nếu xảy ra tranh
chấp, quá trình giải quyết sẽ hoàn toàn phụ thuộc vào lập luận pháp lý, không
còn dư địa cho những giải pháp phi chính thống. Dù không được nói ra trực tiếp,
nhưng sự e ngại này cũng phản ánh rằng chính tính liêm chính và kỹ trị của trọng
tài lại là điều làm nên “sức nặng” thực sự của nó trong bối cảnh kinh doanh hiện
đại.
Do đó, để
trọng tài thương mại không còn là một thiết chế “đẹp trên lý thuyết nhưng xa lạ
trong thực tiễn”, cần có sự thay đổi từ nhiều phía. Doanh nghiệp cần nhận thức
rằng, lựa chọn trọng tài không chỉ là một câu chữ trong hợp đồng mà là một chiến
lược kiểm soát rủi ro pháp lý dài hạn. Cơ quan lập pháp cần tăng cường cơ chế bảo
vệ phán quyết trọng tài để giảm tải cho tòa án, giới hạn hợp lý quyền yêu cầu hủy,
và hướng dẫn tòa án tôn trọng nguyên tắc không can thiệp vào nội dung tranh chấp.
Đồng thời, các trung tâm trọng tài cũng phải chuyên nghiệp hóa hoạt động của
mình, công khai tiêu chuẩn trọng tài viên, biểu phí minh bạch và hợp lý, và xây
dựng hệ sinh thái pháp lý thân thiện, hiệu quả và đáng tin cậy.
Tóm lại,
dù trọng tài không phải là lựa chọn hoàn hảo cho mọi tranh chấp thương mại,
nhưng trong một môi trường kinh doanh phức tạp và toàn cầu hóa như hiện nay, nó
vẫn là một thiết chế văn minh và hiệu quả. Việc “ngại” trọng tài, nếu không xuất
phát từ đánh giá khách quan mà chỉ dựa trên định kiến, sự thiếu hiểu biết hoặc
tư lợi ngầm, có thể là sự bỏ lỡ đáng tiếc của các doanh nghiệp Việt Nam trong
hành trình nâng cao năng lực pháp lý và năng lực cạnh tranh toàn cầu.
Bài viết này của tôi được viết trên cơ sở dựa trên những kiến thức pháp luật mà tôi đã được học cũng như những kinh nghiệm chuyên môn trong nhiều năm qua. Nếu bạn thấy những thông tin chia sẻ của tôi ở trên là hữu ích, xin hãy ủng hộ tôi bằng một cú click chuột vào website này nhé www.phuoc-partner.com. Cám ơn bạn rất nhiều.
