Xuất Bản Và Phát Hành Sách Trên Sàn
Thương Mại Điện Tử Thế Giới –Vấn Đề Còn Bỏ Ngỏ
(Phan Huy Quyền, Nguyễn Tuấn Anh & Luật sư Nguyễn Hữu Phước)
Như một lẽ tất yếu của sự phát triển xã hội, việc
phát hành và xuất bản sách hiện không còn bị giới hạn trong phạm vi lãnh thổ của một quốc gia bởi sự xuất
hiện của các sàn thương mại điện tử (“STMĐT”) quốc tế. Trong đó, một số
STMĐT quốc tế được xem như
“nhà sách” khổng lồ như Amazon, Google Book đã và đang ngày càng chiếm lĩnh thị
trường xuất bản sách. Các STMĐT này có số lượng sách khổng lồ, đa ngôn ngữ,
nhiều thể loại dành cho mọi lứa tuổi và đối tượng độc giả. Bên cạnh đó, các STMĐT quốc tế luôn bắt nhịp xu hướng
phát triển của thế giới qua việc ứng dụng các công nghệ mới vào từng khâu của phát hành và xuất bản sách. Không đứng
ngoài xu thế chung, các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực phát hành và xuất bản
sách tại Việt Nam đã và đang từng bước tham gia vào STMĐT quốc tế để có thể mở
rộng thị trường và tối đa hóa lợi nhuận. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích về
kinh tế, việc phát hành và xuất bản sách qua các STMĐT quốc tế cũng tồn tại
những vấn đề nan giải cần được giải quyết mà bài viết này sẽ đề cập.
Độ chênh của quy định về phát hành, xuất
bản sách tại Việt Nam và STMĐT quốc tế
Luật Xuất bản năm 2012 đưa ra khái niệm “phát hành”
[1]
bao gồm nhiều hình thức như mua, bán, phân phát, tặng, cho, cho thuê, cho mượn,
xuất khẩu, nhập khẩu, hội chợ, triển lãm để đưa xuất bản phẩm (là các loại sách
in, sách điện tử) đến tay người tiêu dùng. Như vậy, việc bán sách trên các STMĐT quốc tế cũng được xem là một
hình thức phát hành sách trên thị trường. Theo đó, cơ sở phát hành sách là
doanh nghiệp, đơn vị sự nghiệp công lập phải tuân thủ điều kiện hoạt động bao
gồm: i) người đứng đầu cơ sở phát hành
phải thường trú tại Việt Nam; có văn bằng hoặc chứng chỉ bồi dưỡng kiến thức,
nghiệp vụ về phát hành xuất bản phẩm do cơ sở đào tạo, bồi dưỡng chuyên ngành
phát hành xuất bản phẩm cấp; ii) có
một trong các loại giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, giấy chứng nhận đăng ký
doanh nghiệp hoặc quyết định thành lập đơn vị sự nghiệp công lập theo quy định
của pháp luật; iii) có địa điểm kinh doanh xuất bản phẩm. Trước khi hoạt
động, cơ sở phát hành là doanh nghiệp, đơn vị sự nghiệp công lập còn phải đăng
ký hoạt động phát hành xuất bản phẩm với cơ quan quản lý hoạt động xuất bản[2].
Đối với cơ sở phát hành là hộ kinh doanh thì phải đáp ứng các điều kiện:
i) Chủ hộ phải thường trú tại Việt Nam; ii) Có giấy chứng nhận đăng ký kinh
doanh; iii) Có địa điểm kinh doanh xuất bản phẩm. Ngoài ra, việc phát hành còn được Luật Doanh
nghiệp điều chỉnh, theo đó, doanh nghiệp khi phát hành sách phải đăng ký lĩnh
vực hoạt động với mã ngành: i) 46497: Bán buôn sách, báo, tạp chí, văn phòng phẩm; ii) 47610: Bán lẻ sách,
báo, tạp chí, văn phòng phẩm trong các cửa hàng chuyên doanh[3].
Bên cạnh đó, Luật Xuất bản năm 2012 còn quy định
xuất bản là việc tổ chức, khai thác bản thảo, biên tập thành bản mẫu để
in và phát hành hoặc để phát hành trực tiếp qua phương tiện điện tử. Theo đó,
xuất bản là lĩnh vực kinh doanh có
điều kiện[4]
cho cả sách in và sách điện tử. Cụ thể, doanh nghiệp xuất bản sách phải đảm bảo các yếu tố: (i) doanh nghiệp kinh doanh
sách phải đảm bảo đủ tiêu chuẩn về nhân sự cho các chức danh là: tổng giám đốc
(giám đốc) và tổng biên tập nhà xuất bản[5];
(ii) phải đảm bảo diện tích tối thiểu của trụ sở đăng ký, đảm bảo vốn pháp định
theo yêu cầu của pháp luật, cho đến trang thiết bị vận hành[6];
và (iii) phải phù hợp với chiến lược, kế hoạch và chính sách của Nhà nước về
quy hoạch phát triển hoạt động xuất bản[7].
Như vậy, khi một doanh nghiệp muốn tiến hành hoạt động xuất bản sách (hay còn gọi nhà xuất
bản) tại Việt Nam, doanh nghiệp phải đáp ứng các quy định về các chức danh, vốn pháp định, cơ sở vật chất
cũng như phải phù hợp với các chiến lược, kế hoạch và chính sách của Nhà nước. Việc
quy định cụ thể và chặt chẽ như vậy nhằm tránh trường hợp việc xuất bản được thực hiện một cách tùy tiện và
không có kiểm soát dẫn đến những đầu sách có nội dung sai lệch, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ
hoặc nghiêm trọng hơn là xâm phạm an ninh, trật xã hội.
Trái ngược với việc phát hành và xuất bản sách tại
Việt Nam, khi tham gia vào các STMĐT quốc tế, các tác giả, nhà xuất bản và nhà phát hành chỉ
cần tuân thủ chính sách và chương trình của STMĐT quốc tế mà họ tham gia. Như
vậy, bất kỳ cá nhân, tổ chức nào cũng có thể tham gia phát hành và xuất bản
sách trên STMĐT quốc tế một cách độc lập, nhanh chóng mà không cần đáp ứng các
điều kiện mà pháp luật quy định như khi phát hành và xuất bản sách ở mỗi quốc
gia.
Có thể lấy Amazon
Kindle Direct Publishing (KDP)[8] là
một ví dụ điển hình cho việc tự xuất bản. KDP cho phép bất kỳ ai cũng có thể xuất
bản sách trên STMĐT Amazon với
các định dạng như: ebook (sách điện tử đọc trên các thiết bị điện tử), audio book (định dạng âm thanh, sách đọc để nghe trên
các thiết bị) và paperback
(sách giấy được in ra và vận chuyển đến độc giả). Để có thể tham gia xuất bản trên nền
tảng KDP, các cá nhân, tổ chức chỉ cần đăng ký một tài khoản, cung cấp thông
tin và cam kết sẽ tuân thủ chính sách chung của KDP. Có thể hiểu rằng, các cá nhân, tổ chức tham gia không cần
đáp ứng điều kiện luật định dành cho xuất bản như vốn pháp định, diện tích trụ
sở và các quy định khác như khi xuất bản trong nước. Vì vậy, bán sách trên KDP được xem là thiên đường cho tác giả, nhà xuất bản, nhà phát hành nào muốn tự xuất bản và phát hành sách một cách độc lập,
nhanh chóng nhưng vẫn tiếp cận được
số
lượng lớn khách hàng tiềm năng. Tuy
nhiên, bên cạnh những mặt tích cực trên, KDP cũng đã và đang tạo điều kiện cho cả những bên có ý định xuất bản sách mà xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ hoặc sách
có
nội dung sai lệch, xuyên tạc văn
hóa, lịch sử.
Những vấn đề nan giải cần được giải quyết
Có thể nhận thấy, các nhà làm luật đã đặt ra nhiều quy định về phát hành và xuất bản sách trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam.
Tuy nhiên, khi thế giới đang ngày càng phẳng và các STMĐT quốc tế là một “chợ
phiên xuyên biên giới”, pháp luật Việt Nam khó lòng điều chỉnh đối
với việc xuất bản
và phát hành sách của các tác giả,
nhà xuất bản, nhà phát hành trên các STMĐT quốc tế. Với sự linh hoạt trong chính
sách về xuất bản và phát hành của các STMĐT quốc tế, một số vấn đề nan giải đang tồn tại và gây ảnh hưởng không nhỏ đến các tác giả, nhà xuất bản, nhà phát hành trong nước.
i.
Vấn đề kiểm duyệt và nạn sách lậu
Hiện nay, mặc dù các
STMĐT
quốc tế đều có chính sách liên
quan đến quyền sở hữu trí tuệ, nhưng những chính sách này vẫn chưa ngăn cản được các STMĐT quốc tế dần trở thành “chợ đen” của nạn buôn bán sách xâm phạm
quyền sở hữu trí tuệ. Như đã đề cập ở trên, khi
tự xuất bản sách, người đăng tải không cần lo lắng về giấy phép xuất bản sách hay
kiểm duyệt như hoạt động xuất bản truyền thống trong nước. Bởi lẽ, tại các STMĐT thế giới, dường như độc giả hoặc các bên
có lợi ích bị ảnh hưởng mới là bên phải tự mình “hậu kiểm”. Do đó, có những quyển sách
xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ hoặc có nội dung sai lệch, xuyên tạc văn hóa,
lịch sử vẫn được bày bán trên các STMĐT quốc tế.
Thực tế, chính sách của các STMĐT thế
giới cho phép các đầu sách có thể được bán trực tiếp từ các tác giả, nhà xuất bản, nhà phát hành hoặc do một
bên thứ ba
được cho phép. Tuy nhiên, các STMĐT quốc tế lại không
có cơ chế để "tiền kiểm" chất lượng sách bán ra dẫn đến khá nhiều sách bán ra là sách giả, in lậu, không có
bản quyền, nhảm nhí, kể cả sách sao chụp[9]. Bên cạnh đó, mặc
dù các STMĐT quốc tế sẵn sàng tích hợp nhiều tính năng để tăng trải nghiệm, bảo
vệ người mua hàng, nhưng chính các STMĐT quốc tế lại chậm trễ trong việc giải quyết khiếu nại về xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Theo đó, nếu phát
hiện một tài khoản có hành vi buôn bán sách giả hoặc xâm phạm bản quyền, hình
thức giải quyết mà STMĐT quốc tế thường làm chỉ đơn giản là…. giữ lại các khoản thanh toán và
tạm dừng hoặc chấm dứt tài khoản đó.
Có
nhiều ý kiến cho rằng đây là cách làm thiếu trách nhiệm của doanh nghiệp kinh
doanh STMĐT quốc
tế khi không “tiền kiểm” ngay từ
đầu, các STMĐT quốc tế lại đưa ra lập luận họ không có trách nhiệm bảo đảm nội
dung của sách bày bán không xâm phạm quyền mà chính các tài khoản đăng bán sách
trên STMĐT phải trung thực và có thiện ý. Và một lần nữa, nhà xuất bản lại đi
vào một cuộc chiến không có hồi kết với các STMĐT quốc tế để bảo vệ sách của
mình.
ii.
Số lượng hơn chất lượng
Thực tế, nhiều tác giả, nhà xuất bản, nhà phát
hành trên các STMĐT quốc tế có quan
điểm rằng việc xuất bản số lượng lớn đầu
sách có thể tạo ra doanh thu quan trọng hơn là chất lượng của từng quyển sách. Theo đó, các cá nhân, tổ
chức có ý định trục lợi từ khe hở chính sách của STMĐT quốc tế sẽ lợi dụng các
tính năng quảng cáo có trả phí trên STMĐT quốc tế để giới thiệu sách kém chất lượng hoặc đạo nhái. Cụ thể, mỗi khi có quyển sách nào bán
chạy, ngay lập tức hàng loạt sách lấy danh nghĩa tóm tắt, rút gọn cho người bận
rộn sẽ ra đời, hoặc có trường hợp những quyển sách có tựa đề ăn theo tên tác
phẩm gốc để gây hiểu lầm cho những người muốn mua tác phẩm gốc. Các bên có ý định trục lợi sẵn sàng bỏ ra một
khoản tiền để mua các gói quảng cáo trả phí từ STMĐT quốc tế để sách của họ sẽ
là các kết quả đầu tiên mỗi khi
khách hàng gõ vào ô tìm kiếm sản phẩm.
Vì vậy, ngoài nạn sách “lậu”,
các tác giả và nhà xuất bản phải cạnh tranh với những quyển sách ăn theo, đạo nhái nội dung, hình ảnh từ sách gốc. Do đó, mỗi
khi ai đó mua phải một quyển sách kém chất lượng hoặc đạo nhái, tác giả, nhà
xuất bản và người mua là những bên luôn chịu thiệt hại, còn các STMĐT thì
không. Ngoài doanh thu từ gói quảng cáo do các bên chi trả, doanh thu của họ
còn tăng lên từ việc ghi nhận đã bán được một quyển sách kém chất lượng hoặc
đạo nhái như khi bán sách gốc. Cuối cùng, những người bị thiệt hại vẫn là chính là các tác giả, nhà xuất bản và người mua sách.
Một số đề xuất
Với xu thế ngày càng phát triển của việc
mua bán sách trên STMĐT quốc tế, đã
đến lúc cơ quan quản lý Nhà nước cần phối hợp chặt chẽ với các STMĐT quốc tế trong việc quản lý các đầu sách được xuất bản hoặc phát hành trên nền tảng của
họ. Bên cạnh đó, các tác giả,
nhà xuất bản, nhà phát hành khi xuất bản sách trên các STMĐT quốc tế cũng cần ý
thức và có trách nhiệm trong việc đảm bảo các yếu tố về sở hữu trí tuệ và nội
dung nhằm tạo ra một thị trường cạnh tranh lành mạnh. Cuối cùng, trong cuộc
chiến kiểm duyệt nội dung, mỗi độc giả cần lên tiếng và báo cáo cho các STMĐT
quốc tế, cơ quan bảo vệ quyền tác giả, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng về những
xâm phạm bản quyền nào mà họ cho rằng đang ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp
pháp của các tác giả, nhà xuất bản, nhà phát hành.
Tóm lại, việc tham gia các
STMĐT quốc tế là một xu thế tất yếu mà các tác giả, nhà xuất bản, nhà phát hành và người mua
sách không thể đứng ngoài cuộc. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích mà các STMĐT
quốc tế mang lại, việc mua bán, phát hành và xuất bản sách thông qua STMĐT quốc
tế cũng có nhiều vấn đề nan giải cần
sự phối hợp giữa các cơ quan
quản lý Nhà nước và các sàn STMĐT quốc tế nhằm đảm bảo quyền lợi cho
tác giả, nhà xuất bản, nhà
phát hành, người mua sách trong nước.
[1]
Khoản 1 Điều 4 Luật Xuất bản năm 2012
[2]
Khoản 1 Điều 37 Luật Xuất bản năm 2012
[3] Quyết
định số 27/2018/QĐ-TTg Ban hành hệ thống ngành kinh tế Việt Nam
[4] Điều 13 Luật Xuất bản năm 2012
[5] Điều 17 Luật Xuất bản năm 2012
[6] Điều 8 Nghị định 195/2013/NĐ-CP
[7] Điều
19.3 Luật sửa đổi, bổ sung
một số Điều của 37 Luật có liên quan đến quy hoạch 2018
[9] https://tuoitre.vn/sach-gia-long-hanh-amazon-van-thu-phi-hoa-hong-20190706112634511.htm
.jpg)